وظیفه عملی عقلیتکلیف مستفاد از اصول عملی عقلی هنگام شک یا جهل به حکم واقعی را وظیفه عملی عقلی گویند. این بحث در اصول فقه کاربرد دارد. ۱ - تعریفوظیفه عملی عقلی، مقابل وظیفه عملی شرعی بوده و عبارت است از وظیفه عملی‌ای که اصول عملی عقلی بر آن دلالت می‌نماید؛ به این بیان که وقتی مکلف با ادله اجتهادی و یا اصول عملی شرعی نتوانست تکلیف و وظیفه خود را به دست آورد، عقل به واسطه اصول عملی عقلی، مانند برائت و احتیاط عقلی وظیفه‌ای را برای مکلف معین می‌کند، که به آن وظیفه عملی عقلی می‌گویند. به بیان دیگر، وقتی مکلف در مقام عمل نتوانست وظیفه واقعی خود را با دلیل اجتهادی و وظیفه ظاهری و به کمک اصول عملی شرعی به دست آورد، عقل به مکلف حکم می‌کند که طبق اصول عملی عقلی که همان احتیاط و برائت عقلی است عمل کند. به بیان سوم، متعلق برائت و احتیاط عقلی را وظیفه عملی عقلی می‌گویند. ۲ - نکتهکسانی که اصول عملی عقلی را در طول اصول عملی شرعی می‌دانند، معتقدند تقدم ادله وظیفه شرعی بر ادله وظیفه عقلی، از باب ورود است، چون با ادله وظیفه شرعی، موضوع ادله وظیفه عقلی (برائت عقلی) که قبح عقاب بلابیان باشد، منتفی می‌گردد، هر چند به نظر برخی دیگر، این دو در عرض هم هستند. [۳]
الاجتهاد اصوله و احکامه، بحرالعلوم، محمد، ص ۴۹ و ۱۲۴.
۳ - در نگاه امام خمینیامام خمینی عقل را یکی از منابع شناخت می‌داند، البته زمانی که در تصرف قانون الهی و شرعی باشد، اما عقلی که پشتیبانی شرع و تعالیم انبیاء (علیهم‌السّلام) را نپذیرد، استقلال ندارد و تابع شهوت و غضب و شیطان خواهد بود. [۵]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۶۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
امام خمینی بر این باور است که بعضی از ادراکات عقل عملی، ذاتی است به این معنا که بعضی از عناوین به‌حسب ذات خود و با قطع نظر از عوارض و عناوین دیگر متصف به حسن و قبح می‌شوند مانند صدق و کذب اما این عناوین حسن یا قبیح گاهی در خارج مصداق عناوین دیگری واقع می‌شوند و این دو عنوان با هم تزاحم می‌کنند که در این صورت حسن یا قبح یک عنوان، به اعتبار وجوه و اعتباراتی که پیدا می‌کند متغیر می‌شود. امام خمینی برای عقل وظیفه مهم و اساسی در استنباط احکام و درک ملاک‌های قطعی آنها قائل است و افزون بر نقش آن در فقه و اصول فقه در مباحث متنوع دیگری از عقل مدد گرفته است و قائل است در بسیاری از موارد عقل مصالح و مفاسد را درک کرده و بر اساس آن حکم صادر می‌کند، امام خمینی حکم عقل عملی به حسن عدالت و احسان و قبح ظلم و غضب را ازاین‌قبیل می‌داند. [۸]
خمینی، روح الله، کتاب البیع (تقریر قدیری)، ج۳، ص۵۸۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.
امام خمینی خاطرنشان کرده است که از دیگر کاربردهای عقل در فقه، تفسیر ادله لفظیه، توسعه دایره حکم، تغییر خطاب یا انصراف دلیل به یک معنا است. چنان‌که گاهی قانون‌گذار خطاب مطلقی صادر می‌کند ولی حکم قطعی عقل به منزله دلیل مقید، آن را محدود و مقید می‌سازد. [۱۰]
خمینی، روح الله، کتاب البیع (تقریر قدیری)، ج۲، ص۹۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶. ز
امام خمینی یکی دیگر از وظایف عقل عملی را قدرت مقایسه منافع و مضار امور می‌داند، زیرا انسان به‌وسیله عقل اختلاف‌ها و تمایزها را درک و در مواجه با موضوعات مختلف با استفاده از عقل، می‌سنجد و همچنین در بسیاری از موارد عقل مصالح و مفاسد را درک و بر اساس آن حکم صادر می‌کند. [۱۲]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۸۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۴ - پانویس۵ - منبع• فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۹۱۰، برگرفته از مقاله «وظیفه عملی عقلی». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : دیدگاه های فلسفی امام خمینی | وظیفه عملی
|